تولید کنندگان آب سنگین در جهان

آرژانتین، روسیه، آمریکا، هند، ژاپن، نروژ، کانادا، ایران، پاکستان، فرانسه و رومانی تولیدکنندگان عمده آب‌سنگین در جهان هستند. اولین کارخانه تولید آب‌سنگین جهان در سال 1934 در نروژ ساخته شد و آرژانتین بزرگ‌ترین صادرکننده آب‌سنگین در جهان است که این ماده را به ایالات‌متحده، کانادا و آلمان صادر می‌کند.

بزرگ‌ترین تأسیسات آب‌سنگین جهان با نام (PIAP) در استان نئوکن کشور آرژانتین واقع است. این تأسیسات در حال حاضر حدود 200 تن در سال آب‌سنگین تولید می‌کند و به تنهایی قادر است بخش قابل‌توجهی از نیاز جهانی به این ماده را تأمین کند.[2]

چند سالی است که بازار جهانی آب‌سنگین تقریباً به حالت اشباع رسیده و اغلب تولیدکنندگان تنها به‌منظور تأمین مصارف داخلی دست به تولید می‌زنند .محدود خریداران جهانی آب‌سنگین شرکای تجاری مطمئنی دارند که حاضر نیستند ریسک شرایط و قوانین حاکم بر تجارت با ایران را بپذیرند.

در چنین شرایطی ایران تلاش می‌کند تا با پایین آوردن قیمت آب‌سنگین خود جایی در بازار فریز شده فعلی پیدا کند اما جنگ روانی مجلس نمایندگان آمریکا بر سر آب‌سنگین ایران این فرصت را با چالش جدی مواجه کرده است. ایران هر کیلو از این محصول را حدود 269 دلار فروخته است که با رقم فروش حداقل 680 دلاری در بازارهای بین‌المللی تفاوت زیادی دارد.

بخشایش اردستانی عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس قبل، پیش‌ازاین گفته بود: هر لیتر آب‌سنگین حدود 700 تا دو هزار دلار است، اما بر اساس آمارها، آمریکا هر لیتر از این محصول را حدود 273 دلار از ایران خریداری کرده که این موضوع نشان می‌دهد که ما آب‌سنگین را بسیار پایین‌تر از قیمت جهانی به فروش رساندیم.[3]

پیش‌ازاین شایعاتی در خصوص کیفیت آب‌سنگین تولیدشده در ایران مطرح‌شده بود تا جایی که روس‌ها عنوان کردند که اجازه نمی‌دهند آب‌سنگین ایرانی در قلب رآکتور بوشهر مورد استفاده قرار گیرد؛ سرانجام تأیید کیفیت آب‌سنگین ایران توسط آزمایشگاه بین‌المللی ساوانا و خرید 32 تن آب‌سنگین ایرانی توسط دولت آمریکا به کیفیت تولیدات هسته‌ای ایران صحه گذاشت اما اختلافات کنگره و کاخ سفید سرنوشت ذخایر آب‌سنگین کشورمان را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است.

از طرفی مقامات مسئول ایرانی در خصوص پرداخت مبلغ 32 تن آب‌سنگین پس از ارسال محموله مذکور اطمینان کافی ندارند. تجربه توقیف دو میلیارد دلار اموال ایران در آمریکا ریسک اطمینان به دولت این کشور را شدیداً بالا برده است و هیچ تضمینی برای پرداخت وجه معامله آب‌سنگین با آمریکایی‌ها وجود ندارد.

هرچند از سوی دیگر روس‌ها ادعا کرده‌اند که حاضرند 40 تن از ذخایر آب‌سنگین ایران را خریداری کنند و صالحی نیز از تمایل اروپایی‌ها برای خرید 20 تن دیگر خبر داده اما همچنان سرنوشت حجم عظیمی از ذخایر آب‌سنگین ایران مبهم است. خرید آب‌سنگین توسط روسیه و اروپا تنها یک ادعاست و سند قابل قبولی در این خصوص وجود ندارد.

حتی با فرض فروش 40 تن آب‌سنگین به روسیه، 32 تن به آمریکا و 20 تن به اروپا همچنان 38 تن از ذخایر آب‌سنگین ایران بلاتکلیف است که طبق برجام حق نگهداری آن در داخل کشور نیز وجود ندارد.

در همین زمینه "علی‌اکبر صالحی" رئیس سازمان انرژی اتمی درباره تولید و فروش آب‌سنگین می‌گوید: قرار است 32 تن آب‌سنگین به آمریکا بفروشیم که بعد از مسئله توقیف دو میلیارد دلار ایران مقداری شرایط را سخت کردیم و اول باید پول را واریز کنند، علاوه بر این در حال مذاکره با روس‌ها برای فروش 40 تن آب‌سنگین هستیم.

صالحی ادامه داد: همچنین کشورهای اروپایی برای خرید 20 تن آب‌سنگین اعلام نیاز کرده‌اند ضمن این‌که ما سالانه توان تولید 20 تن آب‌سنگین را داریم و برای این کالای استراتژیک مشتری هم داریم و نباید فراموش کرد که تعداد کشورهای تولیدکننده آب‌سنگین بسیار اندک است.[4]

"سید عباس عراقچی" معاون وزیر خارجه کشورمان درباره انتقال آب‌سنگین می‌گوید: کشور آمریکا متقاضی 32 تن آب‌سنگین است و با کشور روسیه هم در حال مذاکره برای فروش تقریباً همین مقدار آب‌سنگین هستیم. کار معامله با آمریکایی‌ها به اتمام رسیده و همانطور که سازمان انرژی اتمی ایران اعلام کرده است در خصوص نحوه پرداخت منتظر هستیم که اطمینان کامل حاصل شود و اول پول به حساب سازمان انرژی اتمی واریز شود و بعد کالا تحویل داده خواهد شد تا در این زمینه اطمینان پیدا کنیم، چون منشأ پول آمریکایی است، گرفتار بحث‌های مربوط به استرداد، مصادره و این‌ها نشود.

معاون وزیر خارجه کشورمان ادامه داد: وقتی که پول به حساب سازمان انرژی اتمی واریز شود (که تا جایی که من خبر دارم در شرف انجام است)، انتقال صورت می‌گیرد.

رئیس ستاد پیگیری اجرای برجام اضافه کرد: طبق برجام متعهد هستیم که مازاد آب‌سنگین خودمان را برای فروش به بازارهای بین‌المللی عرضه کنیم و اگر خریداری پیدا شد به آن خریدار تحویل خواهیم داد، اگر هم پیدا نشود به‌هرحال کالایی است که نزد خودمان باقی خواهد ماند تا وقتی که مشتری برای آن پیدا شود.

وی گفت: کارخانه آب‌سنگین ما همچنان به تولید آب‌سنگین ادامه می‌دهد این کالای بسیار ویژه‌ای است و خریدار هم در دنیا زیاد دارد. همانطور که تا الآن 32 تن از آن را فروخته‌ایم و برای فروش 40 تن دیگر نیز در حال مذاکره هستیم. در آینده نیز ان‌شاءالله با کشورهای دیگر اگر لازم باشد در خصوص فروش آب‌سنگین مذاکره می‌کنیم.[5]

طبق ماده 14 و 15 برجام ایران باید آب‌سنگین مازاد بر نیاز رآکتور اراک (رآکتوری که در آینده ساخته خواهد شد) را بر اساس قیمت بین‌المللی به خریدان بین‌المللی تحویل دهد و آژانس باید بر مقدار آب‌سنگین تولیدشده و ذخیره‌شده ایران با استناد به مفاد برجام نظارت داشته باشد.

در ضمیمه 1 برجام و در بندهای 14 و 15 آمده است:

14- به مدت 15 سال تمامی آب‌سنگین مازاد بر نیاز راکتور مدرن اراک، راکتور آب‌سنگین صفر قدرت و حداقل ذخیره احتیاطی لازم برای آن‌ها، به همراه مقداری که برای تحقیقات دارویی مورد نیاز است، مقداری که برای تولید محلول‌های دوتره و ترکیبات شیمیایی مورد نیاز است، مابقی برای صادرات به بازارهای بین‌المللی آماده شده و بر اساس قیمت بین‌المللی به آن‌ها تحویل می‌گردد. مقدار آب‌سنگین با خلوص هسته‌ای برای نیازهای گفته شده در بالا، یا معادل آن در غنای دیگر قبل از راه‌اندازی راکتور اراک، 130 تن و پس از راه‌اندازی با احتساب مقدار آب‌سنگین داخل راکتور مدرن اراک 90 تن برآورد می‌شود.

15- ایران آژانس را در مورد موجودی آب‌سنگین و تولید کارخانه تولید آب‌سنگین آگاه می‌سازد و به آژانس اجازه خواهد داد تا بر مقادیر آب‌سنگین ذخیره‌شده و مقدار آب‌سنگین تولیدشده نظارت داشته باشد، این کار در صورت درخواست، از طریق بازدید از سایت صورت می‌گیرد.[6]

ابهامات و سؤالات

سؤال اینجاست که وقتی آب‌سنگین ایران در بازار اشباع بین‌المللی مشتری نداشته باشد و طبق برجام کشورمان حق نگهداری آب‌سنگین مازاد را نیز ندارد؛ تکلیف این فراورده مهم و کاربردی چیست؟

به گزارش جام، رضا تقی زاده کارشناس شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی‌زبان به این سؤال پاسخ اینگونه پاسخ می دهد و می‌گوید که ایران مجبور است در قبال انجام تعهدات خود در برجام مازاد آب‌سنگین تولیدی را به دریا بریزد.

سوال دیگری که مطرح می شود این است، بر اساس اظهار نظرمسؤولان ایرانی، اگر آب سنگین ایران در بازار جهانی به فروش نرسید، بر اساس برجام و الزام ایران به میزان مشخصی از ذخیره آب سنگین، آیا ممکن است دولت مجبور به فروش ارزان و حتی رایگان این محصول راهبردی به طرف غربی شود؟

بعضی تحلیل گران معتقدند ایران مجبور به فروش ارزان آب سنگین خود خواهد شد زیرا ممکن است با توجه به تولیدات سالانه ایران در عرصه آب سنگین، باز هم طرف غربی به دنبال بهانه جویی باشد و ایران را متهم به نقض برجام کند.

این‌طور به نظر می‌رسد که طرف غربی با شناخت درست از بازار جهانی آب‌سنگین قصد دارد تا با زیر پا گذاشتن توافقات جانبی برجام ازجمله قرارداد خرید آب‌سنگین مازاد ایران توسط دولت آمریکا کشورمان را وادار به نقض غیر اختیاری برجام کند تا در آینده از این موضوع برای توجیه پایبند نبودن غرب در تعهداتش استفاده نماید.

پیش‌ازاین جان کربی سخنگوی وزارت خارجه آمریکا گفته بود که میان حذف آب‌سنگین از ایران و پایبندی ایران به توافق هسته‌ای رابطه معناداری وجود دارد، وی می‌گوید: تا آنجا که اطلاع دارم برنامه‌ای برای خرید دائمی (آب‌سنگین از ایران) وجود ندارد.[7]

بعضی از کارشناسان معتقدند باوجود چنین اظهار نظراتی از سوی مقامات آمریکایی و با توجه به اینکه ایالات‌متحده سه‌چهارم تقاضای جهانی آب‌سنگین را به خود اختصاص می‌دهد، شاید بتوانیم بگوییم آمریکا به دنبال وادار کردن ایران به معدوم کردن ذخایر آب‌سنگین خود است.

در شرایطی که ایران تلاش می‌کند تا با پیشنهاد قیمت مناسب جایی در بازار جهانی آب‌سنگین باز کند جنگ روانی این‌چنینی در آینده حیات این صنعت را در کشور به خطر می‌اندازد. حال کارشناسان و مسئولان امر باید به این سؤال پاسخ دهند که آیا ایران آب‌سنگین خود را برای پایبند ماندن به برجام دور خواهد ریخت؟